Talin Suciyan
Մազ, մարմին եւ տիրապետութիւն
Երկար, հիւսուած մազերով հայ կանանց լուսանկարներ կը տեսնենք առաւելաբար 1915 թուականէն առաջ առնուածներու մէջ։ 1915-էն ետք, Հալէպի, ՊԷյրութի, Երուսաղէմի, Ալեքսանտրիայի, Կիպրոսի, Սիրոսի, Աթէնքի, Բիրէայի եւ շատ մը այլ վայրերու մէջ առնուած լուսանկարներու մէջ որբ եւ այրի վերապրող հայ կանայք եւ աղջիկներ կ՚երեւին կարճ կամ բոլորովին խուզուած մազերով, իսկ փոքրեր՝ յատուկ կերպով ածիլուած։ Կանանց եւ երիտասարդուհիներուն մազերը կտրելը միջոց մըն էր թաքցնելու անոնց կանացիութիւնը:
Վերյիշելով ջուլհակութիւնը
Ջուլհակութիւնը Հրաչ Կէօզիւպէյուքեանի ժառանքն էր իր հօրմէն։ Հայրը այս արուեստը սորված էր Հալէպ՝ գաղթակայանի վերապրած կիներէ։ 1977-ին, Հրաչ Պէյրութէն կը տեղափոխուի Քալիֆորնիա, ուր իր հօր հետ կը շարունակէ գորգի նորոգութեան գործը։ Երբ Հրաչը իր հաւաքածոյէն գորգեր հանեց եւ սկսաւ մեզի համար անոնց պատմութիւնները մէկիկ-մէկիկ «կարդալ», նկատեցի, որ որքա՜ ն պակասը ունինք նման հիմնական գիտութեան մը եւ թէ որեւէ ջանք պիտի չբաւարարեցնէ այս բացը գոցելուն։ 1920-ականները եղան այն ժամանակաշրջանը, երբ հայ կանայք դադրեցան ջուլհակներ ըլլալէ։ Խորարմատ գիտելիքներու սերունդէ սերունդ փոխանցումը ընդհատուեցաւ ու հայ կիներու ձեռքէն խլուեցաւ հիւսելու գիտութիւնը Ասոր յաջորդեց ճարտարարուեստականացումը եւ այնուհետեւ՝ գաղթականութիւնն ու աժան աշխատուժը։
Պատմութեան հրեշտակները՝ մեր մեծ մամաները
Պոլսէն դուրս ծնած մեծ մամաներուն յարաբերութիւնը հայերէն լեզուին հետ նոյնպէս չափազանց հետաքրքրաշարժ էր։ Ոմանք բնաւ չսորվեցան լեզուն, ուրիշներ ալ ամչցան իրենց խօսած գաւառաբարբառով։ Բարբառներու արագ կորուստին մէջ մեծ դեր խաղացած է Պոլսոյ հայերէնը մայրենիի իտէալ եւ ամէնէն գեղեցիկ տարբերակը համարող սխալ համոզմունքը։ Սփիւռքի մեր ընկերուհիներու մեծ մամաներուն պատմութիւնները մերիններէն տարբեր են։ Հալէպ-Պէյրութ բռնագաղթի ճամբան բռնած կամ Միացեալ Նահանգներ գաղթած մեծ մամաները ունին Թուրքիա մնացածներէն տարբեր պատումներ։
Պոլսահայ կինը իբրեւ կատարողական կուռք
Պոլսահայ կնոջմէ ակնկալուածը անուանակոչութեան տօներուն ճաշասեղան պատրաստել, ազգականներ հիւրընկալել, լաւ ուտելիք եփել, մեծ ընտանիքը համախմբել, տունը մաքուր ու կոկիկ պահել եւ միշտ խնամուած ու վայելուչ ըլլալն է։ Այլ խօսքով, պոլսահայ կինը պէտք է կատարելութենէ վեր անձ մը ըլլայ։
Մենաշնորհումի կազմախօսութիւն մը. Պոլսահայութիւնը
Հայերու Պոլիս ժամանումը, բիւզանդական թէ՛ օսմանեան ժամանակահատուածներուն, տեղի ունեցաւ կեդրոնի մէջ ուժի տէր անձանց եւ կառավարիչներու կամքով։ Ջալալիներու ապստամբութենէն դէպի արեւմուտք փախչող հայեր Պոլսոյ մօտակայքը տեղակայուեցան, բայց քաղաքը դիւրաւ չբացաւ իր դռները անոնց դիմաց։ 19-րդ դարուն, գաւառէն հայ այրեր կարողացան մայրաքաղաք երթալ աշխատելու համար որպէս աժան օրավաստակ բանուորներ, բեռնակիրներ, հացագործներ։ 20-րդ դարուն, իրերայաջորդ աղէտներէ ետք, «Տէր Սաատէթ»ը իր դռները կարճ ընդմիջումներով բացաւ ջարդերէ ու տեղահանութիւններէ փրկուած կանանց ու որբերու դիմաց։
Վերապրումը՝ իբրեւ արուեստի գործ
Հայերը Միացեալ Նահանգներ սկսած են գաղթել 1915 թուականէն շատ առաջ՝ չարաշահող հարկերու եւ գաւառներու մէջ գործադրուող այլ ճնշողական քաղաքականութիւններու հետեւանքով։ Այս գաղթօճախներուն ամէնէն նշանաւորը Ֆրեզնօն է, Ուիլիամ Սարոյեանի ծննդավայրը։ Միւսը, բնականաբար, Ֆիլատելֆիան է, ուր մինչեւ օրս մեծ թիւով հայ ընտանիքներ կ՚ապրին։ Ֆիլատելֆիոյ հայ ընտանիքները բազմաթիւ նամակագրութիւններ եւ նկարներ ունին Օսմանեան նահանգներուն մէջ ապրած իրենց ազգականներուն հետ, այլ խօսքով՝ ընտանեկան արխիւներ, որոնք փաստաթուղթեր են 20-րդ դարու սկիզբի հայերուն առօրեային մասին։
Մարկ Նշանեանին հետ հայկական գրականութիւն, աղէտ եւ աղէտի ներկայացում
Թէեւ Օշականի ընտրած կերպարներն ու նիւթերը այն տպաւորութիւնը կու տան, որ զուտ հայկական ընտանեկան հարց մըն է եղածը, բայց խորքին մէջ այս ընտանիքը պարզ ընտանիք մը չէր, այլ՝ կայսրութեան կեդրոնին հետ կապեր ունեցող երեւելի ընտանիք մըն էր, իսկ տոհմին շարունակականութիւնը ապահովելու ջանքերը ուղղակիօրէն կապուած են կեդրոնին հետ կապ ունենալուն եւ Օշականին ընտրութեան հետ։ Ասոր կողքին, 19-րդ դարու հայ ընտանիքներուն ամէնէն կարեւոր զարգացումը այն էր, որ գաւառի կամ «երկրի» հայ ընտանիքները, որոնց օրապահիկը գիւղատնտեսութենէն կախեալ էր, սկսան մասնատուիլ պանդխտութեան հետեւանքով։
Նոյն ժամանակին եւ վայրին մէջ հանդիպելու անկարողութիւնը. սփիւռքեան փորձառութիւն մը
Հայկական սփիւռքին մասին խօսելով, Թուրքիոյ մէջ թէ այլուր, կայ այն ըմբռնումը, թէ անիկա միաբան եւ ուժեղ ցանց մըն է։ Այս ցնորքը կրնայ որպէս վատ կա՛մ լաւ իրողութիւն մեկնաբանուիլ՝ ըստ դիտանկիւնին, ուրկէ հարցը կը դիտուի։ Այնուամենայնիւ, ուրկէ որ ալ դիտուի, միակամ եւ ուժեղ սփիւռքեան ցանցի մը մտապատկերը շատ հեռու է իրականութենէն։ Ըլլայ թշնամական թէ՛ իտէալական միտումով օգտագործուած, հայկական սփիւռքին այս երկու հակասական կացութիւնները կը միանան իրենց անժամանակայնութեան մէջ։ Այլ խօսքով, մարդիկ/համայնքներ, որոնք իրենք զիրենք հայկական սփիւռքի մաս կը համարեն, չեն կրնար իրարու հանդիպիլ՝ նոյնիսկ եթէ անոնք նոյն ժամանակին եւ վայրին մէջ գտնուին։